Starodub łąkowy

Starodub łąkowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	starodub
Gatunek	starodub łąkowy
	Nazwa systematyczna
	Ostericum palustre (Besser) Besser; Enum. Pl. Volh., Defin. ed.: 94 (1822)
Synonimy
	Angelica palustris (Besser) Hoffm.; Angelica pancicii Vandas ex Velen.; Angelica pratensis M.Bieb. ex Spreng.; Gomphopetalum albiflorum Turcz.; Imperatoria palustris Besser; Ostericum albiflorum (Turcz.) Kitag.; Ostericum pratense Hoffm.; Selinum odoratum Bernh. ex Spreng.; Selinum ostericum E.H.L.Krause;
	Angelica palustris (Besser) Hoffm.; Angelica pancicii Vandas ex Velen.; Angelica pratensis M.Bieb. ex Spreng.; Gomphopetalum albiflorum Turcz.; Imperatoria palustris Besser; Ostericum albiflorum (Turcz.) Kitag.; Ostericum pratense Hoffm.; Selinum odoratum Bernh. ex Spreng.; Selinum ostericum E.H.L.Krause;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Starodub łąkowy^[4] (Ostericum palustre (Besser) Besser) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae). W szerokim ujęciu rodzaju dzięgiel Angelica włączany jest do niego jako dzięgiel łąkowy A. palustris^[5] (takie rozwiązanie taksonomiczne jest uznawane za błędne z powodu braku bliskiego pokrewieństwa tych rodzajów)^[6]. Gatunek euroazjatycki. W Polsce jest rzadki.

Rozmieszczenie geograficzne

Zwarty zasięg występowania obejmuje wąski pas ciągnący się przez wschodnią Europę do zachodniej i środkowej Azji. Oprócz tego występuje na oderwanych stanowiskach, m.in. w Czechach, na Węgrzech, Słowacji, w Jugosławii, Rumunii, Niemczech, Estonii, na Łotwie^[7]. W Polsce notowany był na ok. 150 stanowiskach, głównie na Pojezierzu Kujawskim, Wielkopolskim, Mazowszu i Wyżynie Lubelskiej. Nieliczne stanowiska notowano na Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim oraz na terenie miasta Krakowa^[8]. Stanowiska w okolicach Krakowa (w Kotlinie Sandomierskiej) oderwane są od głównego zasięgu. Na niektórych stanowiskach już wyginął, w tym na jedynym stanowisku w Karpatach (w okolicach Żywca)^[7].

Morfologia

Łodyga: Wzniesiona, rozgałęziona, kanciasto bruzdkowana, dęta, o słabo oskrzydlonych krawędziach, naga, dołem często czerwono nabiegła. Osiąga wysokość 50–140 cm^[9]. Pod ziemią występuje krótkie, rozgałęzione i walcowate lub grubo wrzecionowate kłącze^[10].

Liście: W ogólnym zarysie trójkątne^[10]. Dolne osadzone są na długich ogonkach i wąskich pochwach^[10]. Ich blaszki są 2–3-krotnie pierzaste, złożone z trójkątnie jajowatych listków o zaostrzonych szczytach i szorstko owłosionych nerwach na spodniej stronie^[9]. Liście górne są zredukowane i posiadają duże pochwy liściowe^[11].

Kwiaty: Zebrane w baldachy złożone, szczytowy jest większy od bocznych. Każdy baldach złożony składa się z 8–30 baldaszków^[11]. Pokryw brak, lub są co najwyżej 1–3, baldaszki posiadają nieliczne, lancetowate pokrywki o ząbkowanych brzegach. Kwiaty drobne, białe, 5-krotne. Płatki korony wcięte na szczycie^[7]. Kielich z wyraźnymi ząbkami, o długości do 0,5 mm^[10].

Owoce: Rozłupnie rozpadające się na dwie eliptyczne i żeberkowane rozłupki o długości 4–6 mm i szerokości 2,5–4 mm^[7]. Trzy żebra grzbietowe są niewielkie, dwa brzeżne są szeroko oskrzydlone (skrzydełka osiągają połowę szerokości owocu)^[10].

Gatunki podobne: Dzięgiel leśny (Angelica sylvestris) rosnący na takich samych siedliskach^[7]. Gatunki te różnią się nieco morfologią liści (u staroduba odcinki dolnych liści odginają się wyraźnie w dół)^[12], nasadą listków (u staroduba zwykle sercowatą)^[5], obecnością kila po spodniej stronie ogonka u staroduba^[5], wyraźnymi i białawymi u staroduba działkami kielicha oraz bruzdowaniem łodygi (starodub ma silniej, kanciasto bruzdowaną, także w dolnej części)^[12]^[5]. Gatunek bywa też mylony z podagrycznikiem pospolitym, którego odróżnić można m.in. po pełnej łodydze, braku pokrywek i ząbków kielicha^[10].

Biologia i ekologia

Kilku- lub wieloletnia bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do września^[10]. Obupłciowe kwiaty są głównie entomogamiczne (owadopylne), zapylane przez muchówki^[13]. Nasiona rozsiewa wiatr^[8].
Siedlisko: mokre i wilgotne łąki, niskie torfowiska, wilgotne zarośla i olsy. Związany jest z siedliskami trwale wilgotnymi o glebach o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym. Rzadko występuje pojedynczo, zwykle tworzy skupiska po kilkanaście osobników na 1 m²^[9].
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Molinietalia^[14].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce od 2001 r. ścisłą ochroną gatunkową. Stanowi przedmiot ochrony w sieci Natura 2000 – ujęty jest w dyrektywie siedliskowej^[15]. Głównym źródłem zagrożenia gatunku są zmiany jego siedlisk wskutek osuszania podmokłych łąk.

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[16]: V (narażony na wyginięcie); 2016: NT (bliski zagrożenia)^[17].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin (2001): EN (zagrożony); 2014: VU (narażony)^[18].

Najbardziej zagraża mu osuszenie terenu oraz zmiany w sposobie użytkowania łąk – zaorywanie ich i intensywny wypas^[7].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b Ostericum palustre (Besser) Besser, [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-09-18] .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 125, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Qiu-PingQ.P. Jiang Qiu-PingQ.P. i inni, Plastomes Provide Insights into Differences between Morphology and Molecular Phylogeny: Ostericum and Angelica (Apiaceae) as an Example, „Diversity”, 14 (9), 2022, s. 776, DOI: 10.3390/d14090776 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b Marcin Nobis: Starodub łąkowy. [w:] Biblioteka Monitoringu Środowiska [on-line]. [dostęp 2013-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-27)]. (pol.).
↑ ^a ^b ^c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 104-105 .
↑ ^a ^b Zbigniew Nawara: Rośliny łąkowe. Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2006. ISBN 978-83-7073-397-1.
↑ ^a ^b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ Zych M., Michalska B., Krasicka-Korczyńska E. (2014) Myophily in acritically endangered umbelliferous plant Ostericum palustre Besser (Apiaceae). Plant Systematics and Evolution 300: 187-196.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, „Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich”, L 206/7, 1992 [dostęp 2024-09-18] .
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[powo-3] Ostericum palustre (Besser) Besser, [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-09-18] .

[checklist-4] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 125, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[klucz-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[qiu-6] Qiu-PingQ.P. Jiang Qiu-PingQ.P. i inni, Plastomes Provide Insights into Differences between Morphology and Molecular Phylogeny: Ostericum and Angelica (Apiaceae) as an Example, „Diversity”, 14 (9), 2022, s. 776, DOI: 10.3390/d14090776 .

[K-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[nobis-8] Marcin Nobis: Starodub łąkowy. [w:] Biblioteka Monitoringu Środowiska [on-line]. [dostęp 2013-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-27)]. (pol.).

[C-9] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[koczwara-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 104-105 .

[nawara-11] Zbigniew Nawara: Rośliny łąkowe. Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2006. ISBN 978-83-7073-397-1.

[szafer-12] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[13] Zych M., Michalska B., Krasicka-Korczyńska E. (2014) Myophily in acritically endangered umbelliferous plant Ostericum palustre Besser (Apiaceae). Plant Systematics and Evolution 300: 187-196.

[14] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[15] DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, „Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich”, L 206/7, 1992 [dostęp 2024-09-18] .

[16] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[17] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[18] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]